Nie miał ukończonych 30 lat, a już cieszył się międzynarodową sławą i uznaniem w dziedzinie malarstwa. Poprzez swoje obrazy uczył historii Polski i miłości do ojczyzny. Jest uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela polskiego malarstwa historycznego. Jan Matejko, bo o nim mowa, jest niewątpliwie naszym skarbem narodowym. W 2023 roku obchodzimy Rok Matejki w związku ze szczególnymi rocznicami: 185. rocznicą urodzin malarza, 130. rocznicą jego śmierci oraz 125. rocznicą powstania pierwszego biograficznego muzeum na ziemiach polskich – Domu Jana Matejki.
Jeden ze swoich najsłynniejszych obrazów „Stańczyka” namalował w wieku 24 lat. Błazen królewski pozostaje w smutnej zadumie po utracie przez Polskę Smoleńska w wojnie z Moskwą w 1514 r. Matejko nadał Stańczykowi swoje rysy, ukazując w sposób symboliczny troskę artysty o swój kraj, która przewija się w całym jego życiu i twórczości. Co znamienne obraz powstał w 1862 roku, jeszcze przed wybuchem powstania styczniowego. To właśnie wtedy kształtowała się ideowa i artystyczna postawa Matejki. Na marginesie, obraz „Stańczyk” ilustruje jedno z wydań „Bożego igrzyska” wybitnego brytyjskiego historyka Normana Daviesa, opisującego dzieje naszego kraju.
Po upadku powstania styczniowego Matejko malował obrazy „ku pokrzepieniu serc” ukazujące wielkie momenty w historii dawnej Rzeczypospolitej. Powstawały wtedy wielkoformatowe obrazy, przeniknięte myślą historiozoficzną, w których artysta usiłował ukazać „epokę skupioną w jedną chwilę”. Do obrazów wprowadzał często postaci nie uczestniczące w danym wydarzeniu, ale związane z nim ideowo, przez co nadawał im wymiar symboliczny i profetyczny. W „Unii Lubelskiej”, namalowanej w 300. rocznicę sojuszu Polski i Litwy, przypominał o początkach imperium Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w „Bitwie pod Grunwaldem” pokazywał jedno z największych zwycięstw polskiego oręża, w „Hołdzie pruskim” odtwarzał hołd lenny złożony polskiemu królowi przez ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Z kolei polską wiktorię nad Imperium Osmańskim ukazał na obrazie „Jan Sobieski pod Wiedniem”, który podarował papieżowi Leonowi XIII jako dar narodu polskiego; obecnie obraz znajduje się w Muzeach Watykańskich.
Przez całe życie był związany z Krakowem. W tamtejszej Szkole Sztuk Pięknych najpierw był uczniem, a po latach został jej dyrektorem i pełnił tę funkcję przez 20 lat (obecnie jest to Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki). Wykonał nowatorski projekt polichromii wnętrz kościoła Mariackiego, brał udział w odnowieniu Sukiennic oraz innych krakowskich zabytków. Wychował pokolenie znamiennych malarzy Młodej Polski jak Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski czy Józef Mehoffer.
Jan Matejko był członkiem zagranicznym wielu prestiżowych instytucji takich jak: Institut de France, Akademii Sztuki w Berlinie, Rafaelowskiej Akademii w Urbino, czy Kunstlergenossenschaft w Wiedniu. W 1878 r. w uznaniu jego wielkich zasług dla kultury polskiej prezydent Krakowa Mikołaj Zyblikiewicz wręczył Matejce berło interrexa jako symbol panowania w sztuce polskiej w dobie bezkrólewia. Od tamtego czasu sława mistrza nie przeminęła, a jego wielki dorobek ponad 300 prac olejnych oraz kilkuset rysunków i szkiców wciąż budzi podziw i zachwyt. Prace Matejki można oglądać między innymi w muzeach narodowych w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, a także w Zamku Królewskim w Warszawie. W województwie lubelskim znajduje się obraz „Unia Lubelska”, który będąc własnością Muzeum Narodowego w Warszawie, jest w depozycie Muzeum Narodowego w Lublinie i można go oglądać w Zamku Lubelskim.
