Dawno, dawno temu (choć najstarsi jeszcze pamiętają), całkiem niedaleko, w miasteczkach i wioskach Zamojszczyzny żyli i pracowali ludzie, którzy pozostawili po sobie wiele trwałych i żywych śladów.
Historia nasza rozpoczyna się w czasach II Rzeczpospolitej... Dla Zamościa był to czas intensywnego rozwoju gospodarczego i zwłaszcza – kulturalnego.
Organizowano powszechne wykłady profesorów uczelni lwowskich, wydawano serię prac naukowo-regionalnych "Biblioteka Zamojska" i miesięcznik "Teka Zamojska", Koło Miłośników Książki założyło Bibliotekę Publiczną im. Jana Zamoyskiego, powołano Muzeum Ziemi Zamojskiej, założono Szkolny Ogród Przyrodniczy, który był początkiem zamojskiego ZOO, w Chomęciskach pod Zamościem działała Orkiestra Włościańska im. K. Namysłowskiego - to tylko przykłady aktywności mieszkańców.
Duże ożywienie obserwujemy także w zamojskiej oświacie. Jeszcze w czasie trwania okupacji austriackiej tj. od 1916 roku pracowały polskie gimnazja oraz seminarium nauczycielskie, a od 1918 roku powstawały kolejne szkoły średnie.
W mieście, krócej lub dłużej mieszkali i pracowali Bolesław Leśmian, Stanisław Młodożeniec i Maciej Rataj.
Życie, kultura, oświata i gospodarka Zamościa tych lat były przedmiotem wielu poważnych analiz i opracowań ówczesnych i współczesnych zamościan i nie tylko. Nie brakuje wśród nich także anegdot, żartu i humoru.
Krótkie przypomnienie tych aspektów życia miasta ilustruje jak wielu mieszkańców (Polaków i Żydów) było związanych z książką - jako jej twórcy, producenci, dystrybutorzy i odbiorcy. Wśród nich bardzo liczną i aktywną grupę stanowili nauczyciele tutejszych szkół, których - mimo wielkiej różnorodności - łączy bardzo pragmatyczny stosunek do wszelkich dokumentów niezbędnych w pracy pedagogicznej.
Tymi względami Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego uzasadniło decyzję powołania w listopadzie 1936 roku Oddziału Centralnej Biblioteki Pedagogicznej w Zamościu.
Organizacją filii zajęła się Emilia Markiewicz - Białkowska, kierownik powołanej dziewięć lat wcześniej Biblioteki Pedagogicznej w Lublinie, zaś kierownikiem Oddziału w Zamościu została Halina Rogińska polonistka, nauczycielka seminarium i gimnazjum. Zgodnie z poleceniem KOSL z bibliotek obydwu gimnazjów zamojskich wydzielono prace naukowe i pedagogiczne i umieszczono je przy Gimnazjum Żeńskim im. Marii Konopnickiej. Księgozbiór ten wzbogaciła Centralna Biblioteka Pedagogiczna w Lublinie, która zakupiła dla tworzonego oddziału książki o tematyce społecznej, historycznej oraz beletrystykę. Roztoczyła też opiekę merytoryczną, polegającą na uzgadnianiu polityki bibliotecznej (zakupów, prenumeraty, wymiany dubletów, wypożyczeń międzybibliotecznych), organizacji pracy, pokrywaniu wszystkich wydatków.
Biblioteka - mimo trudności lokalowych - rozrosła się w poważny ośrodek i dobrze spełniała swoje zadania aż do IX 1939 roku, kiedy to zagrożone zniszczeniem archiwa obydwu szkół i zbiory biblioteki zostały przeniesione do książnicy miejskiej znajdującej się w Ratuszu.
Innym sposobem ratowania zagrożonych książek było rozdawanie ich na przechowanie zaufanym czytelnikom.
One właśnie wraz ze zbiorami z pałacu w Klemensowie, zbiorami Fudakowskiego z Krasnobrodu i książkami pozyskanymi w ramach zbiórki od pracowników oświaty stanowiły części składowe biblioteki powołanej tuż po wojnie przy Wydziale Oświaty w Zamościu. Również przy Wydziałach Oświaty w Biłgoraju, Hrubieszowie i Tomaszowie Lubelskim gromadzono niewielkie księgozbiory dały one początek pedagogicznym bibliotekom powiatowym: w Hrubieszowie, Tomaszowie i Zamościu od 1951 roku, a w Biłgoraju od roku 1952.
Rozwój szkolnictwa i konieczność sprostania potrzebom kształcących się i doskonalących nauczycieli i studentów były źródłem i celem łączącym wszystkie biblioteki. Łączyły je również... trudności.
Wszystkie w trudnych warunkach lokalowych (brak własnych pomieszczeń) i organizacyjnych (liczne przeprowadzki), kadrowych (płynność i brak przygotowania fachowego) i finansowych opracowywały, porządkowały i udostępniały z trudem pozyskane materiały. Można stwierdzić, że - w przeciwieństwie do wielkich zmian zachodzących w oświacie i jej otoczeniu, którym biblioteka musi sprostać - właśnie trudności lokalowe i finansowe są stałą "przypadłością" bibliotekarstwa zamojskiego.
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Lublinie - podobnie jak przed wojną - uzupełniała zbiory, prenumerowała czasopisma i pokrywała wydatki. Z czasem, na skutek połączenia zbiorów powiatowych bibliotek ZNP (sięgających tradycjami okresu międzywojennego) i pedagogicznych bibliotek powiatowych zwiększono liczebność zbiorów, poprawiono bazę lokalową (w Tomaszowie, Zamościu), poprawiono dostępność - wszystko to podniosło rangę bibliotek w powiatach. Następne znaczące zmiany wprowadziła wydana w 1957 roku "Instrukcja w sprawie organizacji pedagogicznych bibliotek powiatowych" - była to podstawa do działania ogniw sieci - usamodzielnione organizacyjnie placówki podlegały finansowo wydziałom oświaty, a merytorycznie (dobór, szkolenie pracowników, gromadzenie i opracowanie zbiorów, formy i metody pracy) Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Lublinie.
Efektem takiego rozwiązania był generalnie rozwój placówek filialnych: zatrudnienie pełnoetatowych pracowników, wydłużony czas pracy, nowe formy pracy, wzrost ilości i różnorodności zbiorów oraz - co jest istotą i celem pracy biblioteki - stały wzrost liczby użytkowników. Procesy te, trwając i rozwijając się przez lata wskazywały coraz bardziej na konieczność stworzenia sieci resortowej - pierwsze zapisy w tej sprawie pojawiły się w 1968 roku.
Rok 1975 to rok, w którym biblioteka nasza - w konsekwencji wprowadzenia reformy administracyjnej kraju - stała się Pedagogiczną Biblioteką Wojewódzką, a biblioteki w Biłgoraju, Hrubieszowie i Tomaszowie Lubelskim - podporządkowanymi jej organizacyjnie filiami. Struktura organizacyjna - mimo pewnych zmian - została zachowana do dzisiaj. Cztery wyspecjalizowane wydziały zapewniają kompleksowe przygotowanie i opracowanie zbiorów oraz różne formy udostępniania ich zainteresowanym. Nad kontaktem i współpracą z filiami czuwał Wydział Opieki nad Bibliotekami Filialnymi (zlikwidowany w 1988 r.), filie zaś - przy mniejszej obsadzie personalnej - samodzielnie planują i realizują na swoim terenie zgodne ze statutem zadania. Wydział administracyjny obsługiwał - i obsługuje nadal - wszystkie placówki sieci. Kolejna reforma administracyjna kraju (1999) zmieniła szereg formalnych uwarunkowań placówki - nie wprowadziła jednak nowej struktury organizacyjnej, stąd wypracowane przez lata i korzystne dla wszystkich formy współdziałania zostały zachowane.
Na przestrzeni tych lat obserwujemy też we wszystkich placówkach stałą tendencję wzrostową dotyczącą kadry, jej kwalifikacji, liczebności, aktywności zawodowej, dalszego doskonalenia. Biblioteki, aby istnieć aktywnie w swoich środowiskach dostosowują się do aktualnych wymogów: rozszerzają ofertę tematyczną, wzbogacają formy i metody pracy, gromadzą materiały na różnych nośnikach, wykorzystują technologię informacyjną, współpracują z różnymi placówkami i instytucjami.
Mimo coraz szybciej zmieniającego się świata nie zmieniły się bowiem główne cele i zadania jakim ma służyć biblioteka pedagogiczna, tak, by nadal chcieli odwiedzać ją czytelnicy, użytkownicy, klienci...
Opracowała: Alina Kierepka
